“Qətiyyən panikaya düşmək olmaz” – DEPUTAT

Dünya iqtisadiyyatının artım tempini ciddi şəkildə zədələyən koronavirus epidemiyası xammal bazarlarını daha kəskin “vurur”. Virus səbəbilə neft bazarında yaranmış problemlər OPEK+ çərçivəsində hasilatın azaldılmasına dair danışıqlar iflasa uğradıqdan sonra daha da dərinləşib. Nəticədə həftənin ilk iş günündə neftin qiyməti 32 dollaradək düşüb, səhm bazarları 10 faizə yaxın ucuzlaşmaya məruz qalıb.

Baş verənlər neft hasilatçısı olan Azərbaycanda həyəcanla izlənməkdədir. Neft qiymətlərinin kəskin enişi ölkə iqtisadiyyatına necə təsir edəcək? 2015-ci ildəki kimi, devalvasiya təhlükəsi varmı? Bu və digər suallarımıza iqtisadçı-alim, Milli Məclisin üzvü Əli Məsimlidən cavab aldıq. Onunla müsahibəni təqdim edirik.

– Əli bəy, koronavirus təhlükəsi neft bazarında ciddi problemlərə səbəb oldu. OPEK+ formatı da faktiki olaraq dağıldı. Bu şəraitdə neftin qiyməti təhlükəli həddə qədər düşüb. Bu, Azərbaycan üçün hansı təhdidlər formalaşdırır?

– Koronavirus və onun ətrafında gedən proseslərin nəticəsində Azərbaycanın üzləşə biləcəyi çətinlikləri əsasən 2 istiqamətdə qruplaşdırmaq olar: Birincisi, koronavirus və onun ətrafında gedən proseslərin katalizator rolu oynayıb qlobal iqtisadiyyatda mövcud olan, son illər isə “ticarət müharibəsi” ucbatından bir qədər də mürəkkəbləşən və təhlükəli məcraya yönəlməyə başlayan mənfi meyllərin daha da kəskinləşməsi kontekstindən; bizə qonşu və daha çox ticarət etdiyimiz ölkələrdə, məsələn Rusiyada və Türkiyədə və İranda vəziyyətin kəskinləşməsi, onların milli valyutalarını dəyərsizləşməsi, ticarət imkanlarımızın məhdudlaşması və sair kontekstindən və bir də neftin qiymətinin kəskin surətdə aşağı düşməsi və koronavirusun katalizator rolunu oynaya bilməsi kontekstindən yanaşmaq lazımdır.

Bu özünü dünya bazarında neftin qiymətinin aşağı düşməsi, fond bazarındakı təlatümlər, aktivlərin qiymətlərinin aşağı enməsi, qlobal iqtisadiyyatda artım templərinin daha da yavaşıması, sosial problemlərin kəskinləşməsi və sair istiqamətində göstərə bilər. İkinci istiqamət isə birinci istiqamətlə sıx əlaqədar olaraq iqtisadiyyatımızın öz problemlərinin kəskinləşməsi ilə real, maliyyə və sosial sektorlarda mənfi meyllərin güclənməsi vasitəsilə özünü göstərə bilər.

– Martın 6-da Rusiya ilə OPEK arasında hasilatın daha da endirilməsi barədə razılaşma əldə olunmadı. Amma analitiklər belə bir razılaşmanın olacağına inanırlar. Sizcə, razılaşma olmasa və aşağı qiymətlər davam etsə, Azərbaycanda proseslər necə inkişaf edəcək?

– Rusiya ilə OPEC+ çərçivəsində neft hasilatının azaldılması ilə bağlı razılaşma əldə olunmadıqdan sonra Səudiyyə Ərəbistanının neft istehsalını rekord səviyyələrə qədər qaldırmaq yolu ilə elan etdiyi qiymət müharibəsinin fəsadları həm dünya maliyyə böhranının yeni dalğası kimi, həm də iqtisadiyyatı neftdən asılı ölkələr üçün ciddi fəsadlar törədir. Martın 9-da dünya bazarında neftin qiyməti 30 dolların ətrafına endi. Neftin bu il 20 dollaradək düşə biləcəyi xəbərdarlıqları edilib.

Azərbaycan iqtisadiyyatı neftdən asılı ölkələr sırasına aid olduğundan, dünya bazarında neftin qiymətinin bu cür kəskin surətdə aşağı düşməsi, eləcə də onun “multiplikativ effekti” bir qədər az-bir qədər çox olmaq şərtilə, ölkəmizin iqtisadiyyatının bütün tərəflərinə – həm real, həm maliyyə, həm də sosial sektoruna mənfi təsir edəcək. Təbii ki, bu il neftin qiyməti ilboyu 9 martdakı kimi aşağı səviyyədə – 30 dolların ətrafında olmayacaq. Amma böyük ehtimalla, Azərbaycanın büdcə proqnozlarında götürüldüyü 55 dollardan kəskin fərqlənən səviyyədə yüksək də olmayacaq. Bu halda 2020-ci ildə ölkəmizdə ÜDM-in artımı rəsmi proqnozlarda nəzərdə tutulan 3,6 faiz səviyyəsindən aşağı olacaq. Neft ÜDM-nin 1,6 faiz artacağı proqnozlaşdırılmışdı, amma əksinə, yəni bu sahədə də enmə olacaq. Qeyri-neft sektorunda 3,8 faiz faiz artım proqnozlaşdırılıb. Əgər nəzərə alsaq ki, bizdə qeyri-neft sektorunun inkişaf templəri əsasən birbaşa neft sektorundan nə dərəcədə “qidalanmasından” asılıdır, onda 2015-ci ilin təcrübəsindən çıxış edərək demək olar ki, neftin qiymətinin enməsi, qeyri-neft sektoruna, xüsusən də tikinti, turizm və sair sahələrə ciddi təsir edəcək.

Bundan əlavə, bu il xarici sərmayələrin 24 faiz artacağı proqnozlaşdırılmışdı, amma dollar ifadəsində enmə ehtimalı böyükdür.

– Dövlət büdcəsində hər hansı problem yarana bilərmi? Prinsipcə, hökumət bu ilin büdcəsinin neftin cari qiymətlərindən mühafizə olunduğunu açıqlamışdı…

– 2020-ci ilin dövlət büdcəsinin 24 milyard manatın üstündə olan gəlirlərinin 13,5 milyard manatı və ya 56 faizinin neft amili hesabına formalaşdırılması proqnozlaşdırılıb. Bunun 11 milyard 350 milyon manatı və ya büdcənin sırf neft payının 84 faizi Dövlət Neft Fondundan transfertlər hesabına olacaq. Əgər nəzərə alsaq ki, neftin qiymətinin necə dollar olmasından asılı olmayaraq, hökumət büdcə üzrə götürdüyü sosial öhdəlikləri yerinə yetirəcək, onda neftin qiymətinin enməsi Dövlət Neft Fondundan büdcəyə transfertlərə təsir etməyəcək. Dünya bazarında neftin qiymətinin 55 dollar olması şəraitində Azərbaycanın Dövlət Neft Şirkəti və xarici şirkətlərin büdcəyə ödəyəcəyi vəsait isə 2 milyard manatın üstündə, yəni büdcə gəlirlərinin cəmi 9 faizi səviyyəsində bir rəqəmlə ifadə olunur. Həmin vəsait fonunda Dövlət Neft Şirkətinin və Azərbaycanda fəaliyyət göstərən əməliyyat şirkətlərinin büdcəyə köçürmələri azalacaq. Belə bir şəraitdə 2020-ci ildə dünya bazarında neftin orta qiyməti 50 dollar olarsa, bu, büdcənin gəlirlərini 1 faizə qədər, 40 dollar olarsa – 2,5 faiz, 30 dollar olarsa – 4 faiz azalda bilər. Amma bunun multiplikativ effekti büdcənin bir sıra digər gəlir maddələrindən daxilolmalara da mənfi təsir edəcək. Bununla belə, dövlət büdcəsi elə qurulub ki, neftin qiymətinin enməsinin büdcəyə elə bir ciddi təsiri olmayacaq.

– Hansı sahələrdə daha çox itkilərimiz ola bilər? İnsanları ən çox narahat edən devalvasiyadır. Bu ehtimal nə qədər böyükdür?

– Əsas ixrac məhsulumuz neft-qaz olduğundan, ən ciddi təsir neft gəlirlərimizə, xüsusən də Dövlət Neft Fondunun gəlirlərinə və tədiyyə balansına olacaq. Rəsmi proqnozlara görə, 2020-ci ildə tədiyyə balansının cari hesablarında 2,5 milyard dollar ətrafında müsbət saldo gözlənilirdi… Neftin qiyməti kəskin surətdə aşağı düşsə və orta illik rəqəm 40 dollar ətrafında olsa, onda bu nisbət saldo mənfiyə doğru dəyişə bilər. Tədiyyə balansında vəziyyətin gərginləşməsi isə manata təzyiqi artıracaq. Amma bu, hələ manatın devalvasiyası anlamına gələn vəziyyət deyil…

Yenə rəsmi proqnozlara görə, bu il 4,6 faiz inflyasiya gözlənilir. Təhlillər nəticəsində bu qənaətə gəlmək olar ki, bu il inflyasiya proqnozlaşdırıldığından yüksək ola bilər, amma kəskin inflyasiya gözlənilmir. İnflyasiya yalnız manatın devalvasiyası baş versə, kəskinləşə bilər. Azərbaycan iqtisadiyyatının qlobal şoklara müqavimət göstərə bilmək imkanı bir sıra məqamlarına görə zəif olduğundan, arzuolunan səviyyədə olmasa da, bir sıra məqamlarına görə orta səviyyədədir. Əgər hansısa ölkənin istehlakında idxalın payı 30 faizdən, o cümlədən ərzaq idxalının payı 25 faizdən çoxdursa, bu, həmin ölkə üçün iqtisadi təhlükəsizlik meyarları baxımından təhdid yaradır. Koronavirus və onun ətrafında gedən proseslər nəticəsində ticarət əlaqələrinin zəifləməsi Azərbaycana təhdid səviyyəsində təsir edə bilməsə də, bu sahədə mənfi təsir göstərə bilər. Çünki bu sahədə Azərbaycanın qlobal şoklardan asılılığı daha güclüdür. Ona görə də yerli istehsalın inkişafına mane olan inhisarçılıq meyllərini silib atmaq lazımdır ki, ölkənin hərtərəfli sosial- iqtisadi tərəqqisinə buxovları açılsın!

– Əli bəy, baş verənlərin maliyyə bazarına təsirləri nə qədər güclü olacaq? Bank sektorunda 2014-2015-ci ildəki böhran təkrarlana bilərmi?

– Azərbaycanın maliyyə bazarının dünya maliyyə bazarı ilə birbaşa inteqrasiyası zəif olduğundan, dünyada bu sahədə gedən təhlükəli meyl və proseslərin bizə birbaşa təsiri də zəifdir. Amma bu amilin Dövlət Neft Fondunun səhmlərinə təsir vasitəsilə bu sahədə bizə dolayısı mənfi təsir də olacaq. Ümumiyyətlə, yanaşdıqda isə vəziyyətdən az itki ilə çıxmaqda əhəmiyyətli rol daha çox qlobal şoklara müqavimət göstərə bilmək sahəsində daha mühüm rol oynayan təhlükəsizlik yastığı ilə bağlıdır. Bizdə “təhlükəsizlik yastığı” kifayət qədər qalındır və qlobal şoklara müqavimət göstərmək üçün yetərli səviyyədədir. Amma 2015-ci ilin acı təcrübəsi də var… Ona görə də yenə də kəskinləşmə başlasa, hər şey resurslardan nə dərəcədə çevik, qənaətlə və səmərəli istifadə etməkdən, o cümlədən həmin “təhlükəsizlik yastığı”ndan nə dərəcədə çevik, şəffaf, hesabatlı və dövlətin mənafelərinin reallaşdırılması baxımından istifadə edilməsindən asılı olacaq. Eyni zamanda həm də unutmaq olmaz ki, belə şəraitdə ən böyük zərbəni “neftin qiymət şoku” ilə yanaşı, həm də “panika şoku” vasitəsilə ala bilərik. Ona görə də qətiyyən panikaya düşmək və hadisələrin arxasınca sürünmək olmaz. Eyni zamanda ehtimal oluna bilən təlatümlərin, ən azından gözlənilən mənfi meyllərin qarşısını almaqdan ötrü Maliyyə Sabitliyi Şurası və digər aidiyyəti qurumlar təcili surətdə Səfərbərlik Ssenarisi üzrə fəaliyyətə başlamalı və ölkədə makroiqtisadi sabitliyin və dayanıqlığın qorunub saxlanılması üçün əlavə tədbirlər görməlidir.

Ümid edirik ki, yaranmış vəziyyətdən az itki ilə çıxmaqdan ötrü, hökumət bütün mümkün resursları səfərbər edəcək, gözlənilən vəziyyətlərlə bağlı müxtəlif ssenarilər hazırlayacaq və konkret situasiyadan asılı olaraq müvafiq ssenari üzrə addımlar atacaq.

– Konkret hansı addımların atılmasını zəruri hesab edirsiniz?

– İslahatları dərinləşdirmək, stimullaşdırıcı tədbirlər vasitəsilə sərmayə qoyuluşlarının ÜDM-in 20 faizindən aşağı düşən səviyyəsini 25 faizdən yüksəyə qaldırmaq, onun strukturunu əsaslı surətdə təkmilləşdirib təmir-tikintiyə üstünlük vermək variantından qabaqcıl texnika və texnologiyalara üstünlük vermək variantına keçmək; sərmayə qoyuluşlarından istifadənin səmərəliliyini əsaslı surətdə artırmaq; ölkədə iqtisadi artım templərini orta dünya göstəricisindən yüksəyə qaldırmaq və yavaşımış artım trayektoriyasından sürətli artım trayektoriyasına keçmək istiqamətində təsirli tədbirlər görmək; idxalı əvəz edən məhsullar istehsalını genişləndirmək, qeyri-neft ixracını artırmaq və bu əsasda həm idxaldan asılılığı xeyli azaltmaq, həm də manatın neftdən asılılığını zəiflətmək lazımdır! Musavat.com