Devalvasiyadan 5 il sonra: Hələ də “barıt çəlləyinin” üstündəyik

Üzücü və unudulmaz tarix – milli valyutanın devalvasiyasının beş illiyi bu il fevralın 21-də tamamlandı. Həmin gün ölkə əhalisinin həyatı əvvəl və sonra olmaqla iki yerə bölündü. Və ən əsası əhalinin düşüncəsi dəyişdi – vətəndaşlar rəsmi valyutanın sarsılmaz sabitliyinə inamlarını itirdilər.

Mövzu üzrə AYNA-nın suallarını bank və maliyyə məsələləri üzrə ekspert Əkrəm Həsənov cavablandırıb.

– Əkrəm müəllim, manat 5 il əvvəl çökdü. Hazırda bu barədə hansı fikirlər səslənir?

– Əslində, müstəqil Azərbaycanın tarixində bu, ilk devalvasiya deyildi. 90-cı illərin ilk yarısında, milli valyutanın yaranmasından dərhal sonra devalvasiya baş verdi. O dövrdə ölkə yoxsulluq içində idi, müharibə baş verirdi, neft müqavilələri yox idi, Azərbaycan xaricdən kredit götürmək imkanından məhrum idi, hətta qardaş Türkiyə Prezident Elçibəyə borc verməkdən imtina etdi. Belə bir şəraitdə manatın qeyri-sabitliyi daha başa düşülən idi.

Sonradan ölkədə neft gəlirləri artmağa başladı – 2005-2015-ci illər. Son 20 ilin nəsli sabit valyuta dövründə böyüdü. Önəmli olan budur ki, illər keçdikcə insanlar devalvasiya barədə düşünmək vərdişlərini itirdilər və qeyri-sabit məzənnə dövrlərini hələ də xatırlayan azərbaycanlılar nəsli sabitliyə alışdı. Bir sözlə, əhali üçün devalvasiya sürpriz kimi gəldi və 21 fevral 2015-ci ildə ölkə tarixində və insanların dünyagörüşündə bir səhifə alt-üst oldu. Vətəndaşlar oyandı, reallıqları başqa cür qəbul etməyə başladılar.

– Manatın ucuzlaşmasının səbəbləri barədə çox şey söylənildi, lakin devalvasiya ilə əlaqəli problemlərin bir hissəsinin qarşısı alına bilərdi.  Elə deyilmi?

– Həqiqətən, bu barədə çox şey söylənildi və məncə burada baş verən devalvasiyanın səbəbləri barədə daha dərinə getməmək lazımdır. Onun mahiyyəti başadüşülən olduğundan, xarici valyuta qazancının əsas mənbəyi – neftin qiymətinin düşməsi ilə əlaqədardır. Ölkədə valyuta ehtiyatlarının sürətlə əriməsi başladı, vəziyyət bankirlərimizin vicdansızlığı ilə daha da ağırlaşdı. Bunun bariz nümunəsi Beynəlxalq Bankdakı vəziyyət idi və ölkə rəhbərliyi, hətta ABB-də nə qədər pulun olduğunu bilmirdi. Bütün bunlar məzənnənin çökməsinə səbəb oldu. Ciddi problem isə o dövrdə dövlət qurumlarımızın necə davranması ilə bağlı idi.

Valyuta məzənnəsinin düşməsinə bir neçə gün qalmış Mərkəzi Bankın sədri Elman Rüstəmovun televiziyada devalvasiyanın olmayacağını söylədiyini hamımız xatırlayırıq. Bəli, mərkəzi bankların nümayəndələrinin birbaşa cavab verməkdən yayınmaları bir haldır – bu, bütün dünyada baş verir və buna görə də onlara etibar etmək olmaz. Ancaq birbaşa cavablardan çəkinirlər və Azərbaycan Mərkəzi Bankının rəhbəri birbaşa açıqlama verdi. Yeri gəlmişkən, Rüstəmovun özü üçün bundan sonra Mərkəzi Bankın rəhbəri vəzifəsində yeni bir dövr başladı. O, ifadələrində daha ehtiyatlı oldu, lakin əhali hələ də unuda bilmir. İnsanlar belə qənaətə gəldilər ki, ölkədəki yüksək vəzifəli məmurlar birbaşa istənilən bir şeyi deyə bilər və bunun əksi isə bir neçə gündən sonra baş verir. Hətta əhali arasında belə bir deyim də yarandı: Rüstəmov valyutanın sabitliyindən danışırsa, deməli əksi gözlənilir. Bütün bunlar əhalinin rəsmi strukturlara inamsızlığına səbəb oldu.

– Hazırda dollar kreditləri ilə bağlı vəziyyət necədir və niyə bütün bu illər ərzində yerli banklar manatın ucuzlaşması ilə bank sektorundakı vəziyyəti ağırlaşdıran xarici valyutada kredit verdi?

– Dollar kreditləri səbəbiylə cəmiyyətdəki mənfi fikirlər səngimir. Dövlət başçısının ötən il 28 fevral tarixli fərmanı nəticəsində əhalinin kiçik məbləğli dollar kreditləri ilə bağlı vəziyyət qismən həll olunsa da, bu problemin böyük hissəsi hələ də qalmaqdadır. Yeri gəlmişkən, yerli məhkəmə sistemi də özünü yaxşı tərəfdən göstərmədi. Konstitusiya Məhkəməsi bu məsələyə bankların tərəfində olaraq bir neçə dəfə baxdı. Hüquq-mühafizə və məhkəmə icra orqanları – məhkəmə icraçıları borcalanların üstünə terrorçuları yaxalamaq kimi hücuma keçdilər və bu vəziyyət hələ də davam edir.

Təkrar edirəm ki, problem devalvasiyanın özü yox, Mərkəzi Bankın hərəkətlərindən yaranan nəticələr idi. Manatı inzibati qaydada saxlayan Mərkəzi Bankın sayəsində cəmiyyətdə milli valyutanın sabitliyinə güclü inam inkişaf edib. Demək olar ki, 10 ildir ölkədə bir dollar üçün 0,78 qəpik məzənnə qorunur. Heç vaxt manatın dəyərdən düşməsi heç kimin ağlına gəlmirdi. Yeri gəlmişkən, AMB artıq üç ildir ki, məzənnəni bir dollar üçün 1,7 manat səviyyəsində saxlayır. Bundan əlavə, tənzimləyicinin ən böyük günahı dollar kreditlərinin, hətta ipoteka kreditlərinin də milli valyutadakı kreditlərdən üstün olmasıdır. Heç bir qonşu ölkədə belə şey yoxdur. Ölkənin əsas bankının aşağı uçot dərəcəsi 2-3% səviyyəsində olduğu təqdirdə, banklarımız xaricdən dollarla 5-6% səviyyəsində borc almağa üstünlük verdi. Çünki Mərkəzi Bank son mərhələ borc verən kimi öz funksiyasını yerinə yetirmədən seçmə şəklində borc verdi. Eyni zamanda, xarici dollar kreditləri alarkən maliyyə qurumları dollarla borc vermək məcburiyyətində qaldı.

Buna görə əhali və iş adamları arasında dollarla bank borclarının kütləsi artdı. Yalnız devalvasiyadan sonra dollar kreditlərinə qadağa qoyuldu, daha sonra məlum oldu ki, bir çox bankların valyuta mövqeyinin pozulması və bu illər ərzində lazımi bank nəzarətinin olmaması səbəbindən, ən böyük banklardan biri olan “Bank Standard” da daxil olmaqla, bir çox bank iflas etdi. Məlum oldu ki, bankların kredit fəaliyyəti sağlam deyil, əhali və biznes üçün külli miqdarda kreditlər götürdükdə, aşağı faiz dərəcələri ilə girov və girov olmadan filiallara kreditlər verilib.

Devalvasiyadan əvvəl bütün bu illər ərzində bankların zərərlərini ödəyən yüksək dərəcələr idi, lakin adi borcalanlar manatın ucuzlaşması nəticəsində borclarını ödəyə bilmədikdə banklar sadəcə iflasa uğradı. Normal bank nəzarətinin olmaması ilə qarşılaşdıq – bu da Mərkəzi Bankın fəaliyyəti ilə əlaqəli başqa bir problemdir. Bir il sonra, 2016-cı ilin fevral ayında Mərkəzi Bankın nəzarət üzrə funksiyaları, öz funksiyalarını hələ də yerinə yetirməyən Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasına verildi və indi biz bəzi “dejavu” (keçmişdə yaşadığın bir şeyi indi yaşayırmış kimi hiss etmək – red.) yaşayırıq, Mərkəzi Bankın əvvəlki səlahiyyətləri, hətta genişləndirilmiş həcmdə özünə geri qaytarılıb.

– Bu gün bank sistemində vəziyyət dəyişibmi?

– Bu gün vəziyyət bir çox cəhətdən təkrarlanır. Beləliklə, etiraf etməliyik ki, hazırda bir neçə bank, o cümlədən də “Atabank” iflas ərəfəsindədir. Mərkəzi Bank yenə də tədbir görmür, baxmayaraq ki, qanunla uzun müddət bundan əvvəl ya müflis elan edilməli, ya da ona kömək olmalı idi. Buradan belə nəticə çıxır ki, nə manat məzənnəsi, nə də bank nəzarəti ilə bağlı hər hansı bir nəticə əldə edilib. Yeri gəlmişkən, “Atabank”ın bir çox probemli kreditləri də dollarla olan kredtlərdir. Beş il əvvəlki bu və ya digər problemlər hələ də həll olunmur.

Bu beşinci ildönümünü nikbinliklə qeyd etmirik, çünki hələ də “barıt çəninin” üzərində əyləşmişik, sabah nə olacağını bilmirik. Bu ilin martın 4-dək uzadılmış “Əmanətlərin sığortalanması haqqında” qanunun müddəti başa çatmaq üzrədir. Qanun manatın devalvasiyasından sonra qəbul edildi, çünki insanlar pullarını banklarda saxlamaqdan çəkinirdilər. Başqa sözlə, beş il öncəki problemlər həll edilmir, məzənnə yenidən inzibati qaydada tutulur, amma gələcəyi bilinmir. Problemli banklar var, bunlar çoxdur və vaxtında, düzgün qərarlar verilmir. Problemli kreditlər hələ də qalmaqdadır, hələ bilmirik ki, əhalinin əmanətlərinin kompensasiyası haqqında qanunun uzadılması baş verəcək, yaxud da fərqli bir model qəbul ediləcəkmi. Ancaq maliyyə sistemi üçün ən təhlükəli olan qeyri-müəyyənlikdir. İnsanlar sabah nə olacağını bilmirlər. Son beş ilin nəticələri belədir…