Azinforum.az İnformasiya Portalı Onlayn Xəbər Portalı
Aqşin Yenisey yazır…
Mədəni cəmiyyətlər iş vaxtını deyil, boş vaxtını öz fərdləri arasında düzgün bölə bilən cəmiyyətlərdir. Bu cümlə ingilis filosofu Bertran Rasellin 1932-ci ildə yazdığı “Tənbəlliyin vəsfi” məqaləsinin ruhunu ifadə edir.
İki dəfə İngiltərənin Baş naziri olan, “İslahatlar haqqında” qanunu parlametin səsverməsindən keçirərək Kraliça Viktoriyanın taxtını qoruyan və buna görə də Kraliçadan hədiyyə olaraq böyük bir malikanə “qoparan” babasının həmin malikanəsində böyüyən Rasselin tənbəlliyə tərif yağdırmasını bəlkə də klassik Şərq ölkəsinin oxucusu hiyləgər bir gülümsəmə ilə qarşılayar və düşünər ki, bu tənbəllik mədhiyyəsi Rasselin onu filosof edən kitablara, səyahətlərə ayıracaq boş vaxtına olan minnətdarlıq hissindən doğur. Ancaq riyaziyyatla fəlsəfənin nikahından doğulan bu filosof təkcə özünün deyil, bütün Avropanın, hətta bütün dünyanın boş vaxtının olmasını istəyir, hamının iş və boş vaxtının düzgün bölüşdürülməsi üçün dörd saatlıq iş rejiminə keçməyin zəruriliyini vurğulayırdı. Bu həmin ərəfə idi ki, Hitler Almaniyada işə gecikən fəhlələrin güllələnməsini tələb edirdi. Stalinin ölkəsində isə “boş vaxt” həbslə cəzalandırılırdı.
“İş əxlaqı kölə əxlaqıdır”, – deyir qocaman filosof.
Rassel insanı özünə lazım olandan artıq işləməyəcək qədər tənbəl olmağa çağırırdı. Təsadüfi deyil ki, filosof özünün Nobel nitqində insan davranışlarını idarə edən dörd ehtirasın içində birinci yerə hakimiyyət ehtirasını, ikinci yerə acgözlüyü qoyurdu. Dünya malını qarışqa kimi daşıyıb Avropaya yığan keçmiş əcdadlarını ən ziyanlı adamlar hesab edirdi.
Pulun böyük dövranı məsələsində Rassel haradasa bizim Koroğlu kimi düşünür; birilərindən alıb digərlərinə xərcləmək. Ən pis insan birilərindən alıb altına yığandır. Ancaq məni bu məqalədə ən çox düşündürən şey Rasselin “boş vaxt”ın insana deyil, insanlığa qazandırdığı “sərvət”ə ayırdığı diqqətdir.
Rasselin məntiqi fəlsəfəsindən belə çıxır ki, mədəniyyət dediyimiz şey insanoğlunun əməyinin deyil, tənbəlliyinin nəticəsidir. Fiziki zəhmət maddi zənginliklər yaradır. Biz dünyanı mədəni, mənəvi zənginliklərlə iş vaxtımızın deyil, boş vaxtımızın hesabına doldurmuşuq.
Rassel qədim Afinanı misal çəkir. Şəhər-dövlət olan qədim Afinada iki sinif vardı; ağalar və kölələr. Kölələrin iş vaxtının çoxluğu ağaların boş vaxtının çoxluğuna xidmət edirdi və boş vaxtı bol olan ağa sinfini başqa şeylər düşündürürdü ki, bu da XV əsrdə Avropada hamının heyranlıqla baxdığı, qədim yunan mədəniyyəti adlandırdığımız intellektual-fəlsəfi xəzinənin yaranmasına səbəb olmuşdu.
Eynisini Şərq mədəni irsində də görmək mümkündür. Nə qədər ki, Hindistan kəşf olunmamışdı, arek qozunun yarpaqlarını çeynəyib ekstaza düşərək tropik tənbəlliyin dadını çıxaran hind xalqı gözünə görünən narkotik hallüsinasiyaların hamısından ruhani-mənəvi təsisatlar, din, poeziya, muğamat, freska rəsmləri yaradırdılar. Elə ki monqollar, türklər, daha sonra avropalılar yarımadaya ayaq açdı, özləri üçün işləməyi sevməyən hindlilər gəlmələr üçün tər tökməyə başladılar və bütün metafizik əyləncə mərkəzləri dağıldı, cinlər, əcinnələr Hindistandan qaçaq düşdülər. Əlində qaval muğam oxuya-oxuya Hindistandan səfərə çıxan tanrı Hindistana əlində qılınc qayıtmışdı. Öz mədəniyyətləri özlərinə qənim kəsilmişdi.
Yaxud bu gün Homerin məclisində Azərbaycanı necə lazımdır təmsil edən Nizami Gəncəvi Rasselin dediyi “boş vaxt”ın yetirməsi idi. Yazılanlar doğrudursa, öz zamanında doqquz kəndin vergisi şairin cibinə axırdı. Hətta vaxtı nişan, xınayaxdı, paltarbiçdi kimi silsilə arvadaldı işlərinə xərclənməsin deyə, şairin həyat yoldaşı Afaq xanımı da Dərbənd hökmdarı Seyfəddin müəllim öz cibinin pulu ilə göndərmişdi. Rassel deyir ki, “İsgəndərnamə” kimi fundamental əsərin Azərbaycan ədəbiyyatında var olmasında Seyfəddin müəllimin rolu (Allah onun mesenat ruhunu üstümüzdən əskik eləməsin), ən azı, Nizami Gəncəvi qədərdir, çünki Nizami vaxtını Azərbaycanda toy şou-biznesinə xərcləsəydi, şairin öz farscası ilə desək, “xoy” o qalınlığa “Xəmsə” yaza biləcəkdi (“xoy” farsca “xasiyyət”, “xarakter” deməkdir, Rassel burada toy adətləri kimi artıq süni sosial ehtiyaclar kateqoriyasına daxil olmuş canfəşanlıqların insanları xaraktersizləşdirdiyinə işarə edir). Yəni əgər öz yazıçından Nobel gözləyirsənsə, qapısından havayı kənizini əskik etməyəcəksən.
İctimai şüurumuza belə bir fikir oturdulub ki, azərbaycanlılar komanda oyunu oynaya bilmir. Məsələn, güləş idman növü bizlikdir, amma futbol bizlik deyil. Birincisi, bu yanaşma müstəmləkə praktikasından xalqın beyninə mütəmadi sızdırılan “parçala, hökm sür” taktikasının kərənayıdır. Bizə iki yüz ildir demək istəyirlər ki, birləşməyə can atmayın, sizdən birləşən və birləşib bir iş görən olmaz! Bu müstəmləkə dili bizim milli təfəkkürümüzü nəzarətdə saxlamaq üçün uydurulub. İkincisi, mifoloji təfəkkürümüz bizə təkbaşına daha uğurlu və güclü olduğumuzu deyir. Məsələn, nə vaxt ki, Məlikməhəmməd qızıl almanı oğru divdən almağa tək gedir, divin başına oyun açır, üstəgəl, yazığın mağarasındakı qızı da Cahandar ağa kimi qamarlayıb özünə arvad edir. Elə ki nağılda qardaşları ilə səfərə çıxır, Lökbatanı keçən kimi qardaşları Məlikməhəmmədi quyuya sallayıb ipi kəsirlər. Yaxud Qazan xan arvad-uşağnı Qıpçaq Məliyin əsirliyindən qurtarmağa gedəndə Qaraca çoban deyir ki, beş dəqiqə gözlə, mal-heyvanı yerbəyer eləyim, bir yerdə gedək. Qazan xan da dastanın tən ortasında buna qayıdır ki, ala, get, keçini, çəpişini rahatla, arvad qurtaran çıxıb mənimçün!
Ancaq bu nağılvari söhbətin elmi izahı var. Bir fransız aqronomu olan Maksimilian Ringelman apardığı təcrübələr əsasında kəşf etdi ki, istənilən fərd kollektiv işə cəlb olunduqda “qarınağrısına tutulur” və bu kəşfinin adını “Ringelman effekti” qoydu. Bu effektin izahı ondan ibarətdir ki, kəndirdartma yarışında iki adam iştirak edirsə, kəndiri 63 kq-lıq bir güclə dartırlar, yarışçıların sayı artdıqca, dartma gücü azalır, yəni iş kollektivin ümidinə qalınca, hər kəs özündən daha az güc sərf etməyə çalışır. Kollektivçilik, komanda ruhu azərbaycanlılarda bu effekti yaradır, ona görə də eyni kəndiri hamımız dartanda uduzuruq. Bax bu, tənbəlliyin ictimai, sosial və ən təhlükəli növüdür ki, tarixi proseslər nəticəsində biz ona yoluxmuşuq.
Sözümün canı: biz, ən azı, bir dəfə fərdi zəhmətkeşliyimizlə kollektiv tənbəlliyimizin yerini dəyiş-düyüş etməyi bacarmalıyıq. Axundovun təbirincə desək, əgər daşı qızıla çevirmək istəyiriksə, meymunu unutmaqla yanaşı, “Ringelman effekti”ni də tərgitməliyik.
