“10 tələbənin yarısı prostatın harada yerləşdiyini bilmir…”
“Xəstə təbabətlə ölkə böyük ola bilməz”
“Oqonyok” jurnalının builki 16 fevral sayında müasir Rusiya səhiyyəsinin ən yaralı yeri olan “müalicə edən kadrların” peşəkarlıq səviyyəsi ilə bağlı Səhiyyə Nazirliyinin baş uroloqu, Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Dmitri Puşkarla müsahibə dərc olunub. Rusiya mühitində özünü qabarıq göstərən bəzi problemlərin Azərbaycan şəraitində də bu və digər formada təzahür etdiyini nəzərə alaraq, maraqlı müsahibəni tərcümə və çap etmək qərarına gəldik.
Müsahibəni təqdim edirik:
– Əvvəlcə, gecikmiş də olsa, təbriklərdən başlayaq. Rusiya Elmlər Akademiyası Sizi Akademiyanın müxbir üzvlüyünə təsdiqləyib. Bu Sizin üçün nə deməkdir? Daha rahat iş? Daha rahat həyat? Daha effektiv tədris etmə? Əslində sonuncu versiya daha maraqlıdır, çünki biz çoxdandır səhiyyə təhsili barədə danışmaq istəyirdik.
– Bu ad əsas məsələ olsa da, yalnız mənim bundan sonra necə adlandırılacağımı müəyyənləşdirir. O heç bir halda daha uğurlu cərrahiyyə əməliyyatı aparmağıma və ya daha yaxşı tədris etməyimə gətirə bilməz. Amma daha yaxşı eşidilməyimi təmin edəcək. İndi gələk əsas suala: peşəkarları dinləyirlərmi?
– Bu asılıdır, kimlər özünü peşəkar adlandırır…
– Elədir. Biz daim şikayətlənirik ki, peşəkarların sözü eşidilmir. Niyə? Ona görə ki, peşəkarlar son illər özlərini bir neçə dəfə kompromislərdən kənarda qoyublar. Bu isə ikitərəfli prosesdir: cəmiyyət peşəkarları yaradır və sonra onu özü kənara atır. Bu isə tələbə skamyalarından başlayır.
– Bu mövzuda sistemli böhran nə zaman yarandı?
– 30-40 il əvvəl qız seçdiyi oğlanı ata-anasına təqdim edib deyəndə “Tanış olun, bu Vasyadır, həkimlik oxuyur”, valideynlər qürurundan şişirdi. Çünki bilirdilər ki, qızları intellektual və hörmətli insanla yaşayacaq. Bu gün isə Rusiyada gənc həkim hər zaman savadlı insan demək deyil. O həm də varlı olmayan, özünə və ailəsinə zaman ayırmaq imkanında olmayan biridir. Bu gün o bəzən elə şərtlər altında işləməli olur ki, normal insanlar yəqin bu cür işləməkdən imtina edər.
– Yəni böhran peşənin sanbalı aşağı düşdüyü üçün baş verir?
– Əlbəttə. Mən də bunu aydınlaşdırmağa çalışıram. Ötən əsrin 30-cu, 40-cı, 50-ci illərində sovet təbabəti dünyanın ən qabaqcıl təbabətlərindən biri idi. O zaman təbabət hər yerdə təxminən eyni idi – avadanlıqlardan deyil, insanlardan asılı idi. Bizim ölkədə isə həm də Stalin “ətçəkənindən” qurtulmuş insanlardan. Bunlar adi həkimlər deyildi, geniş dünyagörüşünə malik insanlar idi. Onlara konservatoriyalarda, oxu zallarında rast gəlinirdi, bir neçə dil bilirdilər və ən əsası, daim oxuyur, dünyagörüşlərini artırırdılar. Bu həkimlər insanları 60-70-ci illərə qədər müalicə etdilər və sonra hər şey bitdi. Bir tərəfdən dinozavrlar kimi fiziki ölümlə ortadan yox oldular, digər tərəfdən mental dağılmalar, dəyərlərin sistemli çöküşü başladı. Əslində isə bizim peşəmizin əsasını insan həyatının dəyəri təşkil edir. Və bu şeylər artıq heç kəsə lazım olmadı. Hələ üstəlik, hər şeyin mahiyyətinə varmaq istəyən insanlara güldülər. Böyük professorlar ayaqüstü konsultasiya verməyə başladılar, təşəbbüskarlar isə öz məktəblərini qoruya bilmədilər. 70-ci illərdə bütün ölkə üzrə tibb institutları, bir-ikisini çıxmaq şərtilə, formal müəssisələrə çevrildi.
– Bəs son illərdə tibb təhsili alan tələbələr hansı istiqamətdə dəyişdi?
– Şübhəsiz ki, mənfi istiqamətə. Orta məktəbi yaxşı baza ilə bitirmiş birinci kurs tələbələri üçün Biliyi internet əvəzlədi, məktəb proqramından bəlkə bir-iki kitab artıq oxudular. Yəqin onlardan soruşulsa ki, niyə təbabətə üz tutublar, çoxu heç bu suala cavab verə bilməz. Biz tədqiqat apardıq və nəticədən dəhşətə gəldik. Tibb fakültəsinin 1000 tələbəsindən yalnız 10 nəfər ingilis dili bilir! On faiz də deyil, bir faiz! Yəni o dərəcədə bilirlər ki, kafedə qayqanaq sifariş edə bilərlər, amma elmi jurnalda məqalə oxumaq və ya təqdimat keçirmək dərəcəsində, əsla. Bunsuz bu gün hansı tibbi təhsildən danışmaq olar? Daha sonra biz 1000 tələbəyə Puşkinin bir misrasını deyərək davamını söyləməsini istədik. Yenə həmin on nəfər… Deyə bilərsiz ki, çox ciddi tələbkarlıq edirəm. Bəli, ciddi tələbkarlıq edirəm, çünki istəyirəm mənim də ölkəmdə vəziyyət sivil dövlətlərdəki kimi olsun. Almaniyada və ya Amerikada olduğu kimi, qız həkimlik oxuyan oğlanı valideynlərinə təqdim edəndə onların üzü gülsün.
– Bu hər zaman belə olmur. Məsələn, İsraildə həmin səhnə baş verərsə, qızın valideynləri özlərinə əl qatır ki, bəs, 6 il o tələbə olub qan qusacaq, sonra bir il təcrübə keçəcək, sonra 4 il ordinatura- həftədə beş gün gecə növbətçiliyi…
– Amma sonra ömürlük hörmət və çox yüksək maaş! Bu adama cəmiyyətdə münasibət də digər peşə sahiblərindən fərqli olacaq.
– Tibbi jurnala abunə olmaq 100 dollardan 500 dollara qədər məsrəf deməkdir. Tələbə bunu özünə rəva görə bilir?
– Heç kim heç nəyə abunə olmur, heç kəs də heç nə oxumur. Həmin o bir faiz ki dil bilir, o da pulsuz nəşrləri oxuyur.
– Tələbələr üçün xəstə yanında praktika keçmək nə dərəcədə əlçatandır?
– Tələbəyə dərhal xəstə yanında praktika keçmək lazım deyil. Proqram var və onun əsasında bəlli bir müddət ərzində, tutaq ki, bir həftəyə tələbə urologiyanı öyrənir. Yəni 5 il ərzində öyrənməli olduğunu bir həftəyə öyrənir. Sizcə bir həftəyə o nə öyrənə bilər? Bu halda xəstə yanında praktika onun nəyinə lazımdı? Heç nəyinə. Beləliklə, problem daha dərində, sistemdədir. Təsəvvür edin, adam tibb fakültəsinə gəlib, amma əmin deyil ki, həkim olmaq istəyir, ya yox, bu bir. Hətta bu institutu bitirsə də, onun həkim olmaq üçün savadı yoxdur, bu iki. Ətrafı ilə ünsiyyət qurmaqdan ötrü geniş dünyagörüşünə malik deyil, bu da üç. Bu adama dərs deyənlər də anlayır ki, o öz yerində deyil. Lakin məsələ ondadır ki, heç ona dərs deyənlər də öz yerində deyil. Üstəlik, bütün dünyada qəbul olunmuş təhsil sistemi də yoxdur. Bəs sonra? Ölkənin heç bir yerində peşəkarların hazırlanması üçün dövlət proqramı yoxdur. Yalnız ordinatura var və istənilən halda həkim olmaq istəyənlər iki il klinikaya gəlib-gedir. Lakin iki ildə heç bir halda həkim yetişdirmək olmaz axı… Təsəvvür edin, mühazirəmdə 40 nəfər oturub. Deyirəm, bir ildən sonra həkim olacaqsız, kim buna hazırdır? İki nəfər əlini qaldırır. Qəşəng qızdan soruşuram kim olacaqsan? Deyir ginekoloq. Deyirəm bəs əlini niyə qaldırmadın, işləmək istəmirsən? Deyir istəyirəm, amma işləməyəcəyəm, çox qorxuludu…
– Bəs xarici tələbə üçün qorxulu deyil?
– Xaricdə tələbə institutu ginekologiya üzrə bitirir. Bu 6 ilin 6 ayını xəstəxanada embriologiya, mamalıq və neonartologiya öyrənir. Doğuş qəbul eləməyi, abort eləməyi və bunun cərrahi tərəflərini öyrənir. Son 2 ildə 10-20 müxtəlif əməliyyatlar edir. Nəzarət altında, amma özü! Və təhsilini hərtərəfli ginekoloq kimi tamamlayır. Bizim postdiplom təhsil sistemimiz hələlik belə həkimlər hazırlamır axı… Mən hələlik deyirəm, çünki bu məsələ artıq gündəmdədir, yəni nazirlik səviyyəsində peşəkar tibbi təhsil məsələsinə baxılır. Bu isə ümidvericidir.
– 2015-ci ildə rusiyalı həkimin orta aylıq əməkhaqqı 48 min rubl, tibb vacısınınkı isə 27 min rubl təşkil edib. Tibb bacısı xəstəxananın kraliçasıdır, o 27 minlə necə yaşasın?
– Sən ümumiyyətlə bilirsən tibb bacısı institutu nə deməkdir? Qərb klinikalarında bilirsən necə tibb bacıları işləyir? Bu barədə bizim mətbuat yazmır. Tibb bacısı müasir tibbdə açar fiqurdur. Bizdə müharibə dövründən tibb bacısı obrazı necədir? Onlar əllərilə deyil, ruhları ilə sağaldırdılar, yaralıları çiyinlərində daşıyırdılar, nə qədər komandirlər tibb bacıları ilə evlənmişdi. İndi necədir? Tibb bacısı xəstəni aparata qoşmalıdır, hansı ki, həmin aparatın üzərində bir dənə də rus hərfi yoxdur. Bir deyil, 25 belə aparatla işləməyi bacarmalıdır, həm cərrahiyyədə, həm reanimasiyada, həm də palatada. Biz tibb bacılarını xaricdə təhsil almağa göndərməyə hazırıq, lakin onlar heç bir əcnəbi dil bilmirsə, biz nə edə bilərik?
– Hazırda tibb texnikumunu bitirən qızlar nəyi bacarır?
– Ən yaxşı halda qandan qorxmur və iynə vura bilir. Daha artığını öyrətmək uzun prosesdir. Bazası olan kollektivə düşərsə və dəstək verəni olarsa, bəxti gətirdi deməkdir. Ardınca dənəmə və səhvlər – Aparat işləmədi, mühəndis çağırıldı, gəlib izah etdi, yadında qalmadı, qeydlər götürdü, nəhayət öyrəndi və sair. Bu bütün ölkədə belədir.
– Bəs problemin kökü hardadır? Bu maşını düzgün istiqamətə necə döndərmək olar?
– Peşəkarlara qayıdaq. Peşəkar ali məktəb rəhbəri kimdir? Bütün dünyanı gəzib harda nəyin necə olduğunu görməli olan insan. Bu ona ondan ötrü lazımdır ki, özünün rəhbərlik etdiyi təhsil müəssisəsini necə inkişaf etdirməli olduğunu, iki-üç ildən sonra tibbdə nəyin əsas olacağını bilsin. İlk sual – o xarici dil bilir? Çətin. İkincisi, buna kim ona şərait yaradacaq? Heç kim, çünki sistem bunu nəzərdə tutmur. Rektorun bütün mənalarda əl-qolu bağlıdır. Məsələn, bizim xəstəxanada tələbələrə, həkimlərə, o cümlədən xaricilərə dərs keçirik, lakin bir dərs otağımız var, halbuki 10 otaq lazımdır.
– 2015-ci ildə 13 elmi-təhsil klasteri yaradılıb. Belə görünür, bu, sistemi dəyişmək cəhdidir.
– Mən bu barədə heç nə bilmirəm.
– Həkimlərin sertifikatlaşdırılması əvəzinə akkreditasiya keçirildi…
– Bu barədə də heç kim heç nə bilmir.
– Həkimlər ixtisas artırmaq üçün bal toplayır
– Bəli-bəli. Biz edə bildiyimiz hər şeyi edirik, lakin qlobal şərait elə vəziyyət yaradıb ki, heç kəs bu şəraiti dəyişmək yönündə qərar qəbul etmir.
– Hansı qərarı? 2 milyonluq tibb personalının bütün ölkə boyu ingiliscə danışa bilməsi qərarını?
– Əlbəttə! Əsas sual budur: bu proses, onun adı akkreditasiya və ya sertifikasiya olsun, bu personalın üçdə ikisini sıradan çıxarmayacaqmı? Axı biz 70-80-ci illərdən nə qədər həkimlər yetişdirmişik, indi onların 40-60 yaşları var və onlar işləyir. Onların kompetensiyası necədir?
– Necədir?
– Əsl peşəkar akkreditasiya keçirəriksə… Bu barədə heç düşünmək belə istəmirəm. Tutaq ki, sən Fransada uroloqun yanına gəlmisən. Fərqi yoxdur, bu həkim paytaxt Parisdədir, yaxud əyalət şəhərində. Səni standart ixtisaslı həkim qəbul edəcək. Bizdə isə paytaxtla əyalət arasında həkimlərin səviyyəsində fərqin olmayacağına heç bir təminat yoxdur. Və biz bununla heç nə edə bilmirik. Gələcəyə pessimist baxmaq istəmirəm, lakin bu dərin böhrandan çıxışın ilk mərhələsi peşəkarları dinləməkdən ibarətdir.
– Siz bu çağırışı kimə edirsiz? Hökumətə?
– Əlbəttə. Çünki problem bu gün ondan başlayır ki, peşəkar rəhbərliyin qəbuluna düşə bilirmi? Təbii ki, yox. İkinci problem həkimlərin özlərinin peşəkarları dinləməyə hazır olub-olmamasıdır. Mən Səhiyyə Nazirliyinin baş uroloquyam. Sutka ərzində istənilən uroloqun suallarını cavablandırmağa hazıram. Biz xüsusi mobil şəbəkə hazırlamışıq və bu şəbəkə ölkənin bütün uroloqlarını əlaqələndirir. Elə bilirsiz mənə tez-tez zəng vururlar? Xeyr. Və mən vaxtımın böyük hissəsini sıravi həkim kimi keçirirəm. Çünki sıravi təbabətin necə yaşadığını bilməyə borcluyam. Dünən Tümendə idim. Elə bir əməliyyat otağında əməliyyat keçirdim ki, mənimki ilə müqayisə etmək olmaz. Sanki məndə “Jiquli”dir, orada “Rols-Roys”. Belə təşəbbüskarlar var və onlar bu
tip avadanlıqların alınmasına nail olurlar. Lakin bizə təşəbbüskarlıq deyil, sistem lazımdır. Ölkədə standart əməliyyat otaqları olmalıdır, belə fərqlilik doğru deyil. Həmçinin uroloq da, istər Tümendə, istər Moskvada, istərsə də Ryazanda təxminən eyni bilik səviyyəsində olmalıdır. Mən istəmirəm biz yenidən ekzotik ölkəyə çevrilək, belə bir təhlükə isə mövcuddur. 10-15 il sonra biz elə bir situasiya ilə üzləşəcəyik ki, prinsipcə bizim savadlı həkimimiz olmayacaq.
– Yəni bu enişi durdurmaq olmaz?
– Bu çox çətindir. İnsanlar anlamır ki, tibb nə qədər irəli gedib. Biz KT və MRT-lərin sayının artmasını sıçrayış hesab edirik, gülməlidir. Sıçrayışı insanlar edir, texnika deyil. İndi bizim tələbələrimiz olan insanlar isə heç bir sıçrayışa nail olmaq səviyyəsində deyil. Bu o vaxta qədər davam edəcək ki, hazırkı təhsil şərtləri bir çox şeyləri bilmədən onlara ali məktəbi bitirməyə imkan verəcək. Bax mən prostatı əməliyyat edərkən sən də arxamda dayanmışdın. Mən 4-5-ci kurs tələbələrindən soruşdum ki, bu hansı orqandı? 10 nəfərdən 7-si cavab verdi, 3-ü bilmədi. Daha sonra soruşuram o harda yerləşir? Cəmi beş nəfər bildi – yarısı!
– Bəs onlar imtahanı, zaçotu necə veriblər?
– Məsələ də budur. Bunu tibb məmuruna danışıram, deyir: “Şişirtməyin, onlar bilir. Sadəcə qəfil sual verib çaşdırmısız”. Budur bizim postkommunizm yanaşmamız. Yüz il keçib, bizim yanaşmamız dəyişməyib.
-Nə baş verməlidi? Başqa cür yanaşması olan insanlar hardan tapılmalıdı?
– Əsas sual da budur. Və mən onun cavabını bilmirəm. Həkim olmağı insan o zaman istəyər ki, əmin olsun – bu peşəyə xüsusi yanaşma var, xəstəxanalar təmiz və gözəl yerlərdir, xəstəxana rəhbərliyi onu peşəkar kimi qəbul edib ideyalarını dəstəkləyəcək, avadanlığı yeniləyəcək. Onun inkişafı üçün şərait olmalıdır – bu halda o inkişaf edəcək. Hazırda xəstəxanada işləyən insan yalnız vəziyyətdən çıxmağa çalışır, inkişaf yoxdur. Yenə deyirəm. novatorlar da, təşəbbüskarlar da var, sistem yoxdu.
– Sizi hazırkı tibb təhsili sistemində ən çox qorxudan nədir?
– Bitməyən mübarizə: bütün enerjin mükəmməlləşməyə deyil, bu və ya digər maneəni aşmağa sərf olunur. Ən qorxulusu da odur ki, gənclik bununla böyüyür. Görür ki, peşəkarları dinləməyə hazır olmayanlar parlaq təşəbbüsləri məhv edir. Mən bizim ölkəni böyük görmək istəyirəm, xəstə təbabətlə isə ölkə böyük ola bilməz. Bununla belə, mən optimistəm. Bu gün situasiya kritik həddə çox yaxındır. Lakin mən inanıram ki, biz peşəkarların diqqətə alınacağı an uzaqda deyil. Bunun üçün isə ilk növbədə məmurları ölkədə müalicə olunmağa məcbur etmək lazımdır, özü də 4-cü İdarə sistemində deyil, dövlət şəhər xəstəxanalarında. Çox çətin olacaq, amma bunsuz ötüşmək mümkün deyil… “Baki-xeber”