Dünya neft bazarında qiymətlərin enməsi Azərbaycanda ciddi təşviş və həyəcana səbəb olub. Ötən həftə ölkə əhalisi kütləvi şəkildə banklara üz tutaraq əlindəki manat kütləsini dollara çevirmək üçün növbələrə düzüldü. İnsanlar yenidən devalvasiya olacağı qorxusu ilə hətta 200-300 manatını belə dollarda saxlamağa çalışırlar. Bir neçə gün ərzində hökumət rəsmiləri dəfələrlə açıqlamalar verdilər ki, ölkədə yetərincə dollar var və devalvasiya zərurəti yaranmayıb. Lakin bu açıqlamalar bank şöbələrindəki növbələri nəinki azaltmadı, əksinə, daha da artırdı. Çünki insanlar 2014-2015-ci illərin acı təcrübəsindən yetərincə dərs götürüblər: Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin sədri Elman Rüstəmov telekanallara çıxaraq əhalini bərk-bərk əmin etdi ki, hər hansı devalvsiya olmayacaq, hökumət buna yol verməyəcək. Səhəri gün isə kəskin devalvasiya və əhali çaşqınlıq içərisində, ardınca dollar kreditlərinin ödənişində çətinliklər, inflyasiya, məhkəmə çəkişmələri…
İndi
yenə E.Rüstəmov ekranlardan düşmür. Hər gün bir telekanala çıxır,
ölkənin valyuta ehtiyatlarının devalvasiyaya gedilməməsinə imkan
verdiyini deyərək, əhalini təşvişə düşməməyə çağırır. Və bu çağırışlar
əks-effekt verir. Hətta məhz onun belə çağırışları əhalidə hökumətə
inamsızlığı daha da artırır desək, qətiyyən yanılmarıq. Ona görə də
Azərbaycan hökumətinin əhalini inandırmaq, sakitləşdirmək üçün
E.Rüstəmovu deyil, insanların inana biləcəyi başqa məmuru irəli verməsi
gərəkir.
Maraqlıdır
ki, E.Rüstəmov bir neçə dəfə hökumətin böhran vəziyyəti üçün “B”
planının olduğunu deyir. Planın detallarını açıqlamasa da, bildirir ki,
hökumətin “B planı”nda bütün alternativ çağırışlara cavab var: “Neftin
istənilən qiymətinə, istənilən çağırışa cavab verməyə hazırıq. Hesab
edirəm və ümumi fikir də bundan ibarətdir ki, bizim hər hansı emosional
qərar qəbul etmədən situasiyanı tarazlaya bilmək üçün kifayət qədər
başqa potensialımız var. Yəni inflyasiyanı qaldırmadan, bütövlükdə
həyata keçirilmiş və əldə olunmuş maddi-sosial rifah halını qorumaqla,
maliyyə sektoru üçün əlavə problemlər yaratmadan situasiyanı tənzimləmək
üçün kifayət qədər imkanlar var. Hökumətin alternativ – “B planı” var
və bu planda bütövlükdə ssenari və onun necə tənzimlənməsi də
mövcuddur”(Real TV).
Yersiz rahatlıq…
Mərkəzi
Bankın rəhbəri hesab edir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı neftin
qiymətinin enməsinə kifayət qədər dayanıqlıdır: “Hesab edirəm ki,
Azərbaycan iqtisadiyyatı elə də təhlükəli zonada deyil, bu, komfort
zonadır. Son günlər bundan tez-tez danışırlar. Bizim əsas makroiqtisadi
fundamentalları təmsil edən göstəricilərə baxsaq, görərik ki, o bizim
ilk növbədə çox yüksək strateji valyuta ehtiyatlarımızdır ki, bu da
ümumi daxili məhsulumuzun 110 faizinə çatıb. Xarici borcumuza baxsaq
görərik ki, son illər görülən işlər nəticəsində xarici borc bizim
ÜDM-dən əhəmiyyətli dərəcədə, dəfələrlə aşağıdır. Çox konservativ xarici
borcumuz var. Bütövlükdə bu bizə imkan verir ki, indiki situasiyaya çox
optimist baxaq. Nə mənada optimist? İki yanaşma var. İlin əvvəlində
neftin qiyməti 58 ABŞ dolları idi. Əgər bir həftə, 10 gün müddətinə
neftin qiyməti öz məcrasına qayıdırsa, biz cüzi bir şey itirəcəyik. Əgər
bu qısamüddətli təsirdirsə, bu bir ssenaridir. İkinci ssenari, neftin
qiyməti dediyimiz 60 ABŞ dolları səviyyəsinə qalxmırsa, 55 ABŞ dolları
ola bilsin, 40-50 ABŞ dolları, yaxud 30-40 ABŞ dolları intervalına
keçir. Azərbaycan iqtisadiyyatında kifayət qədər makroiqtisadi
dayanıqlıq var ki, hər iki intervalda makroiqtisadi tarazlığı və maliyyə
sabitliyini təmin edə bilsin”.
Bəs
E.Rüstəmovun belə fəallığı nədən irəli gəlir? Hansı səbəbdən bu qədər
canfəşanlıq edir? Prinsipcə, Mərkəzi Bank rəhbərindən daha səlahiyyətli
məmurlar var və onların sözünə inam qat-qat yüksəkdir, nəinki
E.Rüstəmovun. Sualın cavabı çox sadədir: aprel ayında E.Rüstəmovun
Mərkəzi Bank rəhbəri olaraq səlahiyyət müddəti bitir. Yaxın keçmişdə
-2014-2015-ci illərdə baş vermiş böhrandan üzüağ çıxmayan baş bankir
çalışır ki, bu dəfə etimadı doğrultsun. O, yaxşı bilir ki, o illərdə baş
verənlərin təkrarlanması(ölkədən kənara külli miqdarda valyutanın
çıxarılması, devalvasiya qərarının əvvəlcədən bəzi banklara ötürülməsi
və sair) onun vəzifə ilə vidalaşması demək olacaq.
Lakin
hazırkı vəziyyət E.Rüstəmovun arxayınçılıq yağan açıqlamalarından
kəskin fərqlidir. Koronavirus dünya iqtisadiyyatını kəskin zəiflədib,
neft bazarında qiymətlər 30 dolların altına düşüb, neftə tələbatın
azalması fonunda qiymətlərin bu həddən yuxarı qalxması yaxın 3-4 ayda
real görünmür. Hətta bir çox beynəlxalq mərkəzlər neftə tələbin kəskin
azalması nəticəsində qiymətlərin 20 dollaradək enəcəyini
proqnozlaşdırmaqdadırlar.
Düşünülməmiş qərarın böyük təhlükəsi
Digər
tərəfdən, fevralın 20-də Mərkəzi Bankın qəbul etdiyi bir qərar
Azərbaycandan kənara valyuta çıxarılması prosesinə rəvac vermiş olur.
Söhbət qurumun İdarə Heyətinin qərarı ilə “Azərbaycan Respublikasının
rezidentlərinin xarici valyutada, habelə qeyri‐rezidentlərin milli və
xarici valyutada əməliyyatlarının aparılması Qaydaları”na edilən
dəyişikliklərdən gedir. Dəyişikliklərə əsasən qabaqcadan malların idxalı
ilə əlaqədar ödəniş aparıldıqda malların ölkəyə idxalını təsdiq edən
gömrük bəyannaməsi və ya idxal olunan xidmətlərin göstərilməsini təsdiq
edən sənədlərin müvəkkil banka təqdim olunması müddəti mövcud 270 (iki
yüz yetmiş) gündən ən geci 2 (iki) il müddətinə qədər uzadılıb, eyni
zamanda idxal olunmayan mal və xidmətlərin dəyəri 10000 (on min) ABŞ
dolları ekvivalenti məbləğini aşmadığı halda valyuta nəzarəti orqanına
bu barədə məlumatın verilməsi tələbi aradan qaldırılıb.
Bu
dəyişikliyə qədər xaricə ödənilmiş avans ödənişləri müqabilində alınan
mallar əvvəllər 180 gün ərzində idxal edilməli idi. Ötən ilin
sentyabrında 180 gün 270 günə qaldırılmışdı. Bu qaydaların pozulmasına
görə sahibkarlıq subyektlərinin Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası
tərəfindən cərimələnməsi ilə bağlı 12 min iş vardı və həmin işlərdən 6
minə qədərinə məhkəmələrdə baxılırdı. Göründüyü kimi, Mərkəzi Bankın
etdiyi dəyişiklik avans adı altında minlərlə şirkətin xaricə sərbəst pul
çıxarmasına imkan yaradır. Düzdür, bəzi mallar üçün 270 günlük müddət
azlıq edirdi, lakin bu, bütün sahibkarlar üçün müddətin 2 ilə
qaldırılması üçün əsas ola bilməzdi. Özü də dünya iqtisadiyyatında
problemlərin yarandığı bir zamanda bu qərarın hərtərəfli
ölçülüb-biçilərək atılmadığını rahatlıqla söyləmək olar. Belə ki,
dəyişiklik olunanda koronavirusun nəhəng Çin iqtisadiyyatını dərindən
sarsıtdığı, eləcə də dünya iqtisadiyyatında ağır problemlərə gətirəcək
qədər böyük təhlükə formalaşdırdığı əksər beynəlxalq mərkəzlər
tərəfindən elan olunurdu.
E.Rüstəmovun
dünya iqtisadiyyatında gedən prosesləri görməzdən gələrək qəbul etdiyi
qərar indiki situasiyada Azərbaycandan valyuta axınına rəvac verəcək.
Ümid edirik ki, baş bankirdən daha uzaqgörən hökumət üzvləri vaxtında bu
qaydaların sərtləşdirilməsi təklifi ilə çıxış edəcəklər…
AFN-in İqtisadiyyat şöbəsi