Cümə axşamı , Mart 28 2024
Ana səhifə / Aktual / “Elə bildik, 70-ci illərin Ağdamındayıq” – Reportaj

“Elə bildik, 70-ci illərin Ağdamındayıq” – Reportaj

“Qafqazinfo” Vahid Qazinin Kazandan yazdığı “Tatar çölü Rusiya” tarixi-infantil reportajını təqdim edir:

İyirmi ilin söhbəti olar, telefonuma “Mayak” radiosunun çağrı siqnalını yazdırmışdım. Bəlkə xatırlayarsınız, “Moskva gecələri” melodiyasının ilk taktı idi. Hər zəng gələndə telefonum bir vaxtlar sovet xalqını yuxudan oyadan o məşhur musiqini çalırdı.

Bir dəfə varşavalı polyak tanışım zəngi eşidib qəribə nəzərlərlə üzümə baxmışdı: “Sənin də sovetə nostaljin varmış?” Məni kommunistlərdən zəhləsi gedən kimi tanıdığından təəccüblənmişdi.

“O mənə soveti yox, uşaqlığımı xatırladır”, demişdim. Başa düşməyəndə izah eləmişdim ki, bu musiqi müxtəlif adamlarda fərqli duyğular doğurur: birində uşaqlıq dövrə xiffət, birində tarixə nifrət, bir başqasında da sovetə nostalji. Mənim uşalığım sonralar öyrənib dəhşətə gəldiyim sovetdən uzaq, atalı-analı, qayğısız idi.

İndiki gəncliyin mən yaşda keçmiş sovet adamını sonacan anlaması bir qədər qəliz məsələdi. Bizim nostalji duyğularımız onları da polyak tanışım kimi yanılda bilər. Amma neyləyəsən, bu da bizim ömrümüzdü – dünyanın ikrah qarışıq qorxuyla andığı bir ölkədə keçən uşaqlıq ömrü.

***

Avropa ölkələrinə bir-iki tranzit keçidi hesaba almasam, axırıncı dəfə Rusiyada uzaq 1993-cü ilin yayında olmuşdum. Cəlbedici gəlməyib, əksinə, elə bil, hansısa daxili qüvvə məni uzaq tutub bu ölkədən.

Rusiya (SSRİ qarışıq) xalqımızın Avropanı, onun kültürünü, ümumbəşər dəyərlərini tanımasında, bu dəyərləri mənimsəyib müsəlman Şərqinin ilk sekulyar mədəniyyətini formalaşdırmasında əsas körpü, həlqə olub. Bunu mən də bilirəm.

Eyni zamanda onu da bilirəm ki, o, bizim tarixi bəlalarımızın baiskarıdı. Çox uzaqlara getmirəm heç, şahidi olduğum 20 yanvar qırğını, Qarabağın işğalında erməni yandaşlığını deyirəm. Bu bəlaları yaşamış, acısını ömründən keçirmiş biri kimi yazıram.

Mədəni təsir dairəsindən bir qədər uzaqlaşsaq da, bu gün Rusiyanın siyasi, hərbi basqısını qorxulu hənirti kimi hələ də duyuruq.

Dediyim odu ki, içi biz qarışıq metropoliya xalqları müstəmləkəsi olduğu dövlətə ikili duyğu bəsləyir, sıx əlaqə telləri müstəqillik qazanandan sonra da qalır. Bu əlaqələrin başında dil, mədəni, iqtisadi bağlar durur. Məsələn, Fransanın Əlcazir xalqının başına açmadığı oyun qalmamışdı, bu gün Əlcazirdə əhalinin 40 faizi ərəb diliylə yanaşı fransızca da danışır.

Yəqin sizdə də belə gizli duyğu var – özümdən deyim ki, rus xalqına məhrəm duyğuların baş qaldıran anları az olmayıb məndə, qəlb tellərinə toxunan, uşaqlıq yaddaşını oyadan filmlər, kitablar, musiqilərlərlə baş-başa qalanda.

Misal üçün ikisini deyim. İsveçə qastrola gələn Sankt-Peterburq Marinsk teatırının ifasında “Qu gölü” baletinə baxmaq üçün məni 600 kilometrlik yol qət etməyə də, Rostov musiqi teatrının qala-konsertinə aparan da o duyğular olub. Bu konsertlərin təsiri mənə “Sonalar gölü”nün sahilində”,  bir də “Le Concert”, yaxud azadlıq duyğusunun səsli izahı” esselərini yazdırdı. Bloqumda var, oxusanız demək istədiklərimi daha aydın biləcəksiniz.

Amma bu yazdıqlarım o fikrə gəlməsin ha, mən də nənnisində “bayu bayuşki” ilə yuxuya getmişlərdənəm. Əsla! Mən nənəmin laylaları ilə yatar, evlərinin məhəccərindəki radiodan gələn aşıq musiqiləriylə oyanardım.

Qəlb duyğuları öz yerində, beynin yadda saxladığı acılar “qapı köpəkləri” təki oyaqdı, sərvaxtdı. Bu “qapı köpəkləri” çox qorxuncdular. Qorxuda isə sevgiyə yer olmur. “1813”, “28 aprel”, “20 yanvar” çoxsaylı “qapı köpək”lərindən yalnız üçcə dənəsidi.

Rusiyaya bu təzadlı duyğularımın təbii ki, izahı var. Bu yazıda qəsdim o deyil. Qəsdim heç Tütçevin razılaşmadığım məşhur “Rusiya ağılla dərk edilməz” misrasına şərh yazmaq da deyil.

Bir də ki, Rusiya ruslar üçün dərkedilməz ola bilər, onun əsarətində yaşamış xalqlar onu yaxşı tanıyır, yaxşı dərk edirlər.

***

Kazana onun “beliy noç” saatlarında çatdıq – səhər saat 3 idi, amma elə bilirdin günün günorta çağıdı. Bu 10 günlük səfərdə uşaqlıq dostlarım Müşfiq, Rauf, Moskvadan görüşümüzə gələn İlqar mənə illərin sevincini bəxş etdilər.

Otuz ildi Kazanda yaşayan uşaqlıq dostum Müşfiq Qənizadəyə qonaq gələcəyimi neçə il idi söz verirdim. Bu yay alındı. Bəribaşdan onu deyim ki, səfərin bu yay baş tutmasının orada keçirilən futbol üzrə dünya çempionatına qəti dəxli yox idi. Dünya çempionatının oyunlarına həvəslə baxsam da, biletə ən azı 200 avro verməyə əlim gəlməzdi. Dostumun yanında xəsis görünməmək üçün bəhanə də fikirləşmişdim: “Bir “avropalı” kimi mən də bu çempionatı boykot edirəm!”

Müşfiq də məni tək qoymadı, aldığı bileti səfərdə mənə yoldaşlıq edən oğlum Uğura bağışladı. “Onların yaşında biz dünya çempionatına Ağdamda televizorda baxardıq, nə vaxtsa stadionda tamaşa eləmək heç ağlımızın ucundan belə keçməzdi. Qoy gedib baxsınlar”.

Polşa – Kolombuya oyununa baxmağa oğullar getdi.

…Səfər öncəsi görüb gəzmək istədiyimiz yerlərin siyahısını tutmuşdum. İlk günlər bizi qonaq çağıran tatar dostların məsləhət bildikləri yerləri də siyahıya əlavə etdim.

Bu səfərdə oğluma həm uşaqlıq dostlarımı, həm də neçə əsr taleyimizlə oynamış bir ölkəni tanıtmaq istəyirdim. Araya salıb Avrasiya qitəsinin az qala yarısını tutan türklərdən də danışır, Kazan tatarlarının timsalında qədim etnosumuzdan da söz salırdım.

Rus dərisi geymiş türk

Yalan-gerçək deyir, Napoleon bir dəfə belə söz işlədib: “Rusu siyirsən altından türk çıxar”.

Bəlkə də məğlubiyyətinə bəraət axtarırmış böyük sərkərdə, yəni demək istəyirmiş ki, ruslara yox, Avropanı fəth etmiş Atillanın törəmələrinə, neçə-neçə imperiyalar qurmuş türklərə uduzub.

Sizi bilmirəm, mənim beynimə batır Napoleonun sözü – rus xalqının xəmiri türklə, özü də qıpçaq türkləri ilə yoğrulub. Bunu bilmək üçün akademik biliyə gərək yoxdu. Bir az tarixdən, bir az etimologiyadan, bir çimdik də etnoqrafiyadan başın çıxırsa, buyur düş Rusiyanın çöllərinə. Rastladığın hər yer adı özü tarixi səhifə-səhifə açacaq sənə.

Tatar çölünü görəcəksən!

…Kazan Kremli Moskva Kremlindən qədimdi. Kazanın, eləcə də Tatarıstanın ən çox turist cəlb eləyən tarixi yeridi. Tatarlar onunla qürur duyurlar.

İç-içə yığılmış “Matroşka” suvenir-oyuncağı Uğura göstərib deyirəm ki, ən böyük fiquru indiki rus təsəvvür elə, ondan sonrakını rusla türkün qarışığı və beləcə, ən xırdası xalis – cır türkdü, Tenqriyə sitayiş edən türk.

Hələ Qızıl Orda imperiyası çöküb, yerində Kazan xanlığı yaranmazdan əvvəl bu yerlərdə İtil bolqarları yaşayıb, Volqaboyu böyük mədəniyyət yaradıbmışlar. Bilməyənlər üçün balaca haşiyəyə çıxıb deyim ki, İtil Volqa çayının əvvəlki adıdı. Üzdə sakit göründüyünə baxmayın, iti axır. Elə ilkin adı da buradan yaranıb.

Əvvəl çar Rusiyasının, sonra bolşeviklərin tarixçiləri nə qədər əlləşsələr də, bu yerlərdən türkün izini silib qurtara bilməyiblər. Onlarla işim yoxdu, mənim hörmətim Lev Qumilyov kimi tarixçi-etnoqraf alimədi. Odur ki, Kazanda heykəlini görən kimi yaxınlaşıb, türkiyəlilər demiş, önündə sayğı duruşu yapdım.

Gənc oxucu dostlarıma onun kitablarını, xüsusən də “Qədim türklər”, “Yerin etnogenezi və biosferi” kimi əsərlərini oxumağı tövsiyyə edirəm.

Nə isə, uzun söhbətdi, tarixi-Rusiya açsam səfər söhbətlərimə yer qalmaz. Bircə onu deyim ki, “Rusiya tarixinin ata”sı Karamzinin (tatarca Kara Murza) özü türkün rusa “çevrilmə”sinə ən bariz nümunədi.

Nə qədər qəribə görünsə də, qoyun deyim, bu türk-rus qovuşma-çevrilmə prosesini izah edəsi olsam, “assimilyasiya” sözüylə bərabər “təkamül” kəlməsindən də istifadə edərdim. Xristianlığı qəbul etmiş Kreşin tatarlarını misal çəkərdim. Əriyib qarışmışların sayı isə ölçüyə gəlməz.

İvan Qroznının erməni cəsusları

Kazanka çayının sağ sahilindən baxanda Kremlin əzəmətini daha çılpaq görürsən. Dəfələrlə rus knyazları bu şəhərə hücum çəkiblər, mühasirədə saxlayıblar.

Tatar dostumuz danışırdı ki, Kazanı İvan Qroznıya ermənilr satıb. Acığı, əvvəl-əvvəl onun sözlərinə şübhə elədim, mənim azərbaycanlı olduğumu bildiyindən ermənilər haqda belə deyir, deyə düşündüm. Sonra dedikləri xeyli ağlabatan göründü.

Sən demə, dəfələrlə mühasirəyə alınan Kazanı sonunda İvan Qroznıya erməni sənətkarlar satıb. Şəhərin kanalizasiya sistemini quran ermənilər gizli yeraltı yolların yerini ruslara bildiriblər. Tatarlar yeraltı tunellərlə rus ordusunun arxasına keçib onlara ciddi zərbələr vururmuşlar.

Deyilənə görə, tatar tarixçiləri məhz bu faktı inandırıcı dəlillərlə sübut edib, Tatarıstan prezidenti Şaymiyevi inandırdıqlarına görə erməni kilsəsinin tikintisi yarıda dayandırılıb.

Kremlə gəlsəniz, gözəlliyi ilə artıq Kazanın simvoluna çevrilmiş Gül Şərif məscidini, onun nəzdindəki islam muzeyini ziyarətlə kifayətlənməyin. Burada çoxsaylı muzeylərə də vaxt ayırın. Ermitajın Kazan filialı, Təbiət Tarixi muzeyi, Tatarıstan Respublikasının Milli muzeyinə baş çəkin. Bu muzeylərdə sərgilənən tatar xalqının etnoqrafiya nümunələri sizdə tanış hisslər, doğma duyğular doğuracaq.

Kazandan 60 kilometr qərbdə Sviyajsk çayının Volqaya tökülən yerində Ostrovqrad deyilən ada-kənd var. Bu kəndi İvan Qroznı Kazan yürüşlərinin birində salıb. Ordu burada dincini alarmış, yaralılar yerbəyer edilər, müalicə olunarmış, rahatlanıb, toparlanıb yenə hücuma keçərmişlər.

Ostrovqraddan Volqaya, üfüqədək uzanan çöllərə baxıb xəyala dalırsan. Xəyal da tatar çölündə əsən külək kimidi, adamı elədən-beləyə, belədən-eləyə aparır.

Bizə görə Kür nədisə, Volqa da bu yerlərin adamları üçün elə odu. Volqa təkcə çay deyil, özündə bütöv bir tarixi, etno-kültürəl yaddaşı saxlayan simvol daşıyıcısıdı.

Deyilənə görə, İslamla tanış olan İvan Qroznı, az qala, bu dini qəbul edəcəkmiş. Tək maneə İslamın içkini haram buyurması olub. Kazan yürüşləri zamanı özünə qala tikdirdiyi Ostrovqradın hündür təpəsindın Svyajsk çayının Volqayla qovuşuğuna baxa-baxa onun İslamı qəbul edəcəyi halda bizim bölgə də daxil Avrasiyanın sonrakı taleyini – müsəlman Rusiyanı təsəvvür etməyə çalışdım. Qəribə mənzərə alındı…

Bax o Volqaboyu tatar çölündə gözüm önünə böyük bir ordu gəldi. Ordunun başında da qorxunc biri. Uşaq vaxtı baxdığım “Ölməz Koşşey” adlı köhnə sovet filminin qorxulu qəhrəmanı Koşşeyə oxşayırdı. O vaxt hamı kimi mən də şərqi slavyanların bu mifik obrazından qorxurdum. Sonralar, xüsusən də qumuk kökənli rusiyalı türkoloq Murad Acının kitablarından öyrəndim ki, bu obraz rusların folklorunda monqol-tatar istilasından qalıb. Koşşey rusların gözündə qədim türklərin qorxunc obrazıymış.

Rusiyanı “ağılla dərk etmək istəsəniz” Tütçevə yox, mənə qulaq asın – zarafatımı ciddi qəbul edib Murad Acının kitablarını oxuyun. Ən azından “Qıpçaq çölünün yovşanı” əsərini. Mən oxuyanda indiki Rusiya torpaqlarında neçə min illik türk tarixinin gizləndiyini öyrənmiş, sanki o Böyük Çöldə bitən yovşan qoxusunu duymuşdum.

Geri dönən uşaqlıq

Gəlin sizə bu səfərin ən məhrəmani anlarından danışım. Əvvəl onu deyim ki, qonağı olduğum Müşfiq Qənizadə ilə əvvəl uşaq baxçasına bir getmişik, sonra da on il eyni sinifə. Mən jurnalistlik oxumağa Bakıya gedəndə o, hərbçi olmaq üçün Vladiqafqaza üz tutdu. Elə o qalan qaldı Rusiyada. Kazanda polis rəisi oldu, rütbəsi podpolkovnikəcən qalxdı, böyük nüfuz qazandı.

Rauf Ələsgərov da Kazanda yaşayan canlaradəyən dostumdu. İşdən başını qaşımağa macalı olmayan İlqar Məmmədovsa Moskvadan iki günlüyə çaparaq özünü yetirdi. İndi illər uzunu üzünü görmədiyim uşaqlıq dostlarımla görüşəndə yaşadıqlarımı özünüz təsəvvür eləyin.

“Ruhlar şəhəri” kitabının sinfimizə həsr etdiyim “Toz adamlar” bölümündə belə yazmışdım: “Fələk (Ağdamsızlıq) divara dəyən tabaşirli yastıqcadan qopan toz dənələri kimi hərəmizi bir yana uçurtdu, bir diyara saldı. Elbrus haqq dünyasına, Bəhruz tutulub Vladivostoka (Allah qapısını açsın!), Rauf, Müşfiq Kazana, İlqar Moskvaya üz tutdu. Burda qalanların isә biri Şəkiyə, digəri Bakıya – hər yerə, hər yana səpələndilər. Harda desən varıq, Ağdamdan savayı…”

Səhər obaşdan Moskva qatarında İlqarı qarşılayıb Müşfiqin bağına gətirəndə, gecədən yarımçıq qalan məclisi davam edəndə, dostların şaqqanaqlı gülüşlərini dinləyəndə oyuncaq mağazasındakı uşaq kimi sevindiriyə düşmüşdüm. Səhər alatoranlığının o ucunda günəşin titrək şüalarını görəndə içimdən qopan körpə sevinciylə ayağa qalxdım, bu “toz adamlar”a sarıldım, bağrıma basdım, “sizə şükür” dedim.

Həmin gün görən olsaydı, bizə saqqallı uşaqlar deyərdi. Söhbətimiz də, davranışımız da eynən 35 il əvvəlki kimiydi. Kazanın sovet illərini xatırladan “Sosialist məişəti”, “Xoşbəxt uşaqlıq” muzeylərində elə bildik ki, zaman maşını bizi uşaqlığımıza qaytarıb.

Bu muzeylərdə rastladığımız hər eksponat bizə qayğısız uşaqlıq illərindən bir xatirat oldu. Elə bildik, 70-80-ci illərin Ağdamındayıq. Burada pioner qalstukumuz da vardı, partamız da. Stolüstü futbol meydançamız da öz yerində. Vısotskinin səsi də gəlirdi qonşu Vahid əminin ötüb keçən “Jiquli”sindən.

Müşfiqlə İlqar televizora baxırmış kimi yerə oturanda elə bildim uşaqlar Ağdamdakı evimizə gəliblər, indi ağ-qara “Qorizont” televizorumuzda “Elektronikin macəraları” filminə baxacayıq…

Bir sözlə, qınayan olmasa, axşamacan burada qalar, uşaq kimi əylənərdik. Sovet içki butulkaları arasında “Ağdam” çaxırının boş şüşəsini görəndə isə səsimiz muzeyi başına götürdü, sevincdən elə təsirləndik ki, az qala, muzey bələdçisi kövrələcəkdi…

***

İlqarı yola saldığımız günün səhəri Müşfiqin təkidiylə Kazanın mərkəzinə velosipedlə getdik. Çoxdan sürmürdüm, amma dala qalmamaq üçün bütün gücümü dizlərimə verirdim. Usaq vaxtı nə qədər yalvarıb-yaxarsaq da atalarımız bizə velosiped almadılar. Ağdamda onu sürmək təhlükəliydi deyə. Uşaqlıq arzusunu 35 il sonra gerçəkləşdirdik. Sürüb gəldik şəhərin mərkəzinə.
Bauman Kazanın yalnız piyada gəzintiyə icazə verilən tarixi mərkəzi küçəsidi. Seyrəngah kimi bir yer. Parisin Yelisey çölü, İstanbulun İstiqlal caddəsi, bizim Torqovı kimi. Kazan xanlığı zamanında bu küçəyə Noqay yolu deyərmişlər.

Bauman Kazanda doğulmuş bolşevik inqilabçıdı. Açığı, belə bir gözəl küçənin hələ də bolşevik adıyla adlanması heç ürəkaçan deyil. Küçəyə başqa bir Kazan doğumlu məşhur rus müğənnisi Fyodor Şalyapin adının verilməsi təklifi neçə vaxtdı gündəlikdədi. Yəqin dəyişərlər. “Şalyapin palas” otelinin yanından keçəndə önündəki heykəlinə yaxınlaşdım, bu təklifə dəstək əlaməti olaraq bir zamanların dünya şöhrətli opera müğənnisiylə selfi çəkdirdim.

Yeridi, Şalyapinin Bakı səfərlərindən bir neçə kəlmə deyim, sonra gəzintiyə davam edək.

Dünya opera sənətinin korifeyi “Həyatımın səhifələrindən” adlı avtobioqrafik kitabında 1891-ci ildə, hələ 18 yaşındaykən, Bakıya ilk qastrol səfərindən, burada başına gələn müsibətlərdən, aclıq, şəhəri bürüyən vəba epidemiyasından yazır. Hansısa səbəbdən teatrın sahibi qastrola gələnlərin pasportunu alıb vermirmiş.

“Paltomu satmalı oldum. Qənaətlə yeməliydim, yalnız çörək və çay. Qış gəlmişdi. Soyuq küləklər əsirdi. Bir yandan da yağış kəsmək bilmirdi. Daha park skamyalarında yatmaq mümkün deyildi… Kilsə xorunda oxumağa cəhdim uğursuz oldu. Əzilmiş, pərişan, kirli görkəmimlə məni əyyaşa, oğruya oxşadırdılar. “Qafqaz və Merkuri” limanında günü 30 qəpiyə yük daşıdım… Dəhşətli vəba sürətlə yayılıb qorxunc hal aldı. Şəhərdə ölüm dolaşırdı, qubernator kimi…”

Sonralar o, yenidən Bakıya qastrol səfərləri edəcəkdi. 1900-1915-ci illər arası hər səfəri şəhərin həyatında böyük hadisəyə çevriləcəkdi. “Kaspi” qəzeti 1900-cu ilin mart, aprel saylarında konsertdən böyük məqalələr dərc edəcəkdi.

Böyük sənətkar dünya şöhrətini 1922-ci ildə mühacirətə gedəndən sonra qazandı.

Elə “Şalyapin palas” otelindən təzəcə aralanmışdıq ki, Kolombiya azarkeşlərinin böyük bir izdihamına düşdük. Onlar mahnı oxuyur, rəqs edir, əylənir, küçədən keçənlərdə xoş təəssürat oyatmağa çalışırdılar.

Sabantoy – tatar Novruzu

Kazan səfərimiz Sabantoy bayramına təsadüf elədi. Bu, Volqaboyu türk xalqlarının yaz bayramıdı. Balkan, noqay kimi Qafqaz türkləri də Sabantoy bayramını keçirirlər. “Saban” İdel-Ural türklərində kotan deməkdi, “toy” sözü də elə bizim anladığımız toy-bayramdı. Yaz əkini başa çatan kimi elliklə yığışıb şənlik edirlər. Kişilər atları cıdırda sınayır, güləş yarışı keçirirlər. Qadınlar biş-düş edir, ən ləziz yeməklərini, şirniyyatlarını bişirirlər.

Əvvəllər Sabantoy yarışmalarının qalibinə qoç verərdilər. İndi dövlət səviyyəsində keçirilir,  qalibə maşın bağışlayırlar.

Axşam bizi evində ağırlayan tatar dostumuz İlham Şarafuddinovla xüsusi olaraq belə şənliklər üçün tikilmiş arenada görüşdük. Builki qalib pəhləvan onun yetirmələrindən imiş.

Kommunist şinelli Rusiya

Həqiqət iri reklam ekranlarında yox, bəzən kitabxana güncündə gizlənir. Rusiya mətbuatı futbol çempionatını təbliğat vasitəsinə çevirdi. Tam boğaz gücüylə, gur səslə. Rəsmilər ölkənin azad, təhlükəsiz olduğunu dünyaya nümayiş etdirməyə çalışdılar. Amma boykota qoşulmayıb gələnləri bilmirəm, məni buna inandıra bilmədilər.

Bu günlərdə gəzdiyim Ulyanovsk, Çeboksarı, Kazan kimi şəhərlərdə əvvəllər hər yerdə rastlanan sərxoş “bomjlar”, içkili gənclər, kriminal dazlar, kobud milislər yox idi. Bəlkə də bu, dünya əhəmiyyətli bir çempionatın keçirildiyi günlərdə beləydi, müvəqqəti halıydı, bilmirəm.

Amma bütün bunlar ilk görüntülərdi, bilirəm. Rusiya hələ də dünya üçün təhlükə mənbəyi sayılır. Bunun da əsas səbəbi bu ölkənin azadlıqları boğması, demokratik fikirləri təqib, dünyanı sovetdən qalma köhnə hərbi gücüylə təhdid etməsi, qonşu ölkələri ərazi iddiaları, hərbi təxribat və başqa təzyiqlərlə qorxu altında saxlamasıdı.

Kazanın ən böyük kitab mağazasında keçirdiyim iki saatda minlərlə siyasi, hərbi, tarixi kitab içində Rusiya həqiqətlərinə işıq salan kitablara rastlamadım. Məsələn, Nobelçi yazar Svetlana Aleksiyeviçin bir kitabını belə tapmadım. Soruşdum, dedilər, yoxdu.

Satışı qadağan olunub!

…Bauman küçəsindən burulub gəzə-gəzə məşhur Kazan universitetinə gəlirsən. Dünya proletarlarının rəhbəri Vladimir Lenin burada oxuyurmuş. Universitetin qarşısında onun tələbə vaxtının heykəli ucaldılıb. Sovet tarix kitabları onun inqilabi fəaliyyətinə görə buradan qovulduğunu yazır. Daha o vaxtkı avam deyilik ki, hər yazılana inanaq.

Totalitar rejimlər elə istedadla saxta tarix uydururlar ki, adamları inandıra bilsinlər. Lenin Kazan universitetində cəmi 4 ay, 1887-ci ilin 13 avqustundan 5 dekabrınacan oxuyub. Özü də onu hansısa inqilabi fəaliyyətinə-zada görə yox, tələbə adına yaraşmayan oğru “razborka”sında iştiraka görə universitetdən qovublar.

Tatarıstan Milli muzeyinin bütöv bir divarını tutan nəhəng tabloda isə gənc Ulyanov tələbə dostları qarşısında inqilabi təbliğat çıxışı edir. Bütün saxta qəhrəman obrazları tarixin həqiqət küləkləri ilə sovrulur. Lenin də, onunla bağlı hər şey də beləcə.

Ulyanovska gedəndə tarixin bu acı ironiyasına şahid oldum. Bu vilayətin Tatarıstanla sərhədində. Varlı Tatarıstanın sərhədi şüşə kimi hamar asfalt yol çala-çuxurla, yaraşıqlı evlərin tikildiyi abad tatar kəndləri nimdaş, yarı uçuq, tərk edilmiş rus kəndləriylə əvəz olunanda.

Lenin burada doğulub deyə bir vaxtlar Ulyanovsk şəhərinin dövlət səviyyəsində xüsusi imtiyazı vardı. Ətraf yerlərdən camaat tapa bilmədiyi ərzağı, başqa malları burada tapardılar. Ac Volqaboyu ellər içində bura cənnət köşəsiydi. Lenin və onun ideyaları ölən kimi şəhər köhnə Simbirsk halına qayıtdı.

***

Səfəri başa vurub geri dönürdük. Aeroportda Müşfiqlə vidalaşıb ayrıldıq. Yoxlama keçidini ötəndə çevrilib geriyə baxdım. Neçə üz içində dostumun üzünü tapdım. Getməmişdi, gözləyirdi. Qəribə baxışlı gözlərində uşaqlıq həsrətini duydum.

…elə bil Kazana yox, uşalığımın Ağdamına gəlmişdim, qayıdıb uzağa – bu günə gedirdim…

Vahid Qazi
Kazan, Rusiya – Helsinborq, İsveç
Yay, 2018

Həmçinin oxuyun

Quru sərhədlərin açılmaması ilə bağlı yeni versiyalar: Hökumət nədən çəkinir?

Azərbaycanın quru sərhədlərinin daha üç ay bağlı qalması ilə bağlı qəbul edilən axırıncı qərardan sonra …